110 lat temu powołano Związek Strzelecki

17 czerwca 1908 r. powstał Związek Walki Czynnej. Była to druga, po Organizacji Bojowej PPS, formacja paramilitarna Józefa Piłsudskiego. Status prawny ZWC był jednak nie do końca jasny. „Związek Walki Czynnej, wykorzystując austriackie przepisy zezwalające na zakładanie towarzystw przysposobienia wojskowego, utworzył w 1910 r. dwie jawne organizacje paramilitarne: Związek Strzelecki we Lwowie oraz Towarzystwo +Strzelec+ w Krakowie, które przejęły ciężar szkolenia żołnierzy i podoficerów” – wskazuje Jerzy Zdrada w „Historii Polski 1795–1914”. Obie te organizacje znalazły się w strukturze ZWC. 

Początkowo Związkowi szefował Wydział Związku Strzeleckiego, w którego skład weszli m.in. Władysław Sikorski (jako prezes), Medard Downarowicz, Aleksander Litwinowicz, Kazimierz Sosnkowski, Gustaw Daniłowski i Hipolit Śliwiński. 

Z czasem dowództwo nad całością organizacji przejęła lwowska Komenda Główna Związków Strzeleckich, którą kierowali Józef Piłsudski i szef sztabu Kazimierz Sosnkowski. Komendzie Głównej podlegały Komendy Okręgowe: we Lwowie (Galicja Wschodnia), w Krakowie (Galicja Zachodnia) i Rzeszowie (Galicja Środkowa), a także Komenda Królestwa Polskiego i Komenda Zagraniczna. Dwie ostatnie funkcjonujące w zaborze pruskim i Królestwie Polskim działały w konspiracji. 

„Ruch strzelecki, ożywiany ideą otwartej, zbrojnej walki o niepodległość Polski przeciw Rosji, szybko rozwijał się w Galicji, przede wszystkim w środowiskach młodzieży studenckiej i gminnej oraz robotniczej i chłopskiej” – czytamy w „Historii Polski” Jerzego Zdrady. Do Związku należały osoby z niemal wszystkich ugrupowań politycznych. Sekcje strzeleckie utworzono również wśród polskich studentów w Wiedniu, Leodium, Fryburgu, Paryżu, Zurychu, Genewie, Brukseli, Liège. 

Związek Strzelecki był organizatorem szkół podoficerskich i oficerskich, których adepci odbywali ćwiczenia na strzelnicach wojskowych oraz mieli możliwość legalnego zakupu broni i amunicji. „Związek Strzelecki bez wątpienia posiadał wsparcie austro-węgierskich władz wojskowych, np. w postaci dostępu do broni, strzelnic i instruktorów” – mówił w rozmowie z PAP w 2017 r. dr hab. Piotr Szlanta. 

Organizacje strzeleckie korzystały nie tylko z pomocy wojskowej, ale również politycznego „parasola” władz austriackich. Wiedeń bowiem odrzucał interwencje dyplomatyczne Rosji, która domagała się zahamowania działalności polskich organizacji wojskowych. 

W maju 1913 r. w miejsce Komendy Głównej utworzono Wydział Wojskowy Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, którego komendantem wojskowym mianowano Józefa Piłsudskiego.

W momencie rozpoczęcia I wojny światowej Związek Strzelecki liczył według różnych danych od 6,4 do blisko 8 tys. członków zrzeszonych w dwustu kołach strzeleckich.

Członkowie Związku stanowili trzon Legionów Polskich oraz Polskiej Organizacji Wojskowej. Głównymi działaczami Związku byli m.in.: Józef Piłsudski, Aleksander Prystor, Władysław Sikorski, Edward Śmigły-Rydz, Kazimierz Sosnkowski, Marian Kukiel, Włodzimierz Tetmajer i Walery Sławek.

Za przykładem związków strzeleckich związanych ze Związkiem Walki Czynnej poszła także zarzewiacka Armia Polska (składająca się m.in. z członków Organizacji Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”). W 1911 r. utworzyła ona jawne Towarzystwo Polskie Drużyny Strzeleckie, aby przygotować własne formacje wojskowe. Polskie Drużyny Strzeleckie działały w podobnych do Strzelca środowiskach na przełomie 1913/1914 r. oraz liczyły ok. 4,5 tys. członków. W Galicji formacje paramilitarne tworzyły także organizacje należące do nurtu narodowego. Działające od 1867 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” utworzyło w październiku 1912 Polowe Drużyny Sokole. W czerwcu 1914 r. liczyły one 7 tys. członków. Z kolei od 1908 w polskich wsiach w Galicji Wschodniej, a następnie w reszcie kraju, były tworzone Drużyny Bartoszowe, które w 1914 r. liczyły 6,4 tys. członków. W maju 1913 r. powstały też Drużyny Podhalańskie. 

W międzywojniu Związek Strzelecki pełnił funkcję młodzieżowej organizacji społeczno-wychowawczej. Należała do niego przede wszystkim przedpoborowa młodzież, głównie rzemieślnicza i z obszarów wiejskich. '

Związek prowadził działalność z zakresu wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, a także pełnił funkcję oświatową, organizując różnego typu kursy, pogadanki i odczyty oraz umożliwiając korzystanie z bibliotek i czytelni. Będąc blisko związanym z obozem piłsudczyków, podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych, należał również do Polskich Związków Sportowych.

Struktura pokrywała się z wojskowo-administracyjnym podziałem kraju, składała się z 3 tys. oddziałów w ponad 140 obwodach i 15 okręgach. Tuż przed wybuchem II wojny do Związku należało ok. 500 tys. członków, którzy w czasie kampanii polskiej 1939 r. wykonywali zadania zlecone przez władze wojskowe.

Związek Strzelecki został reaktywowany w 1994 r. jako formacja nawiązująca bezpośrednio do tradycji przedwojennego ZS. Obecnie działa kilka organizacji paramilitarnych odwołujących się do ideałów Związku Strzeleckiego.

Anna Kruszyńska (PAP)

akr/ skp /