90 lat temu ustanowiono Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości

Mimo że w 1928 r. wciąż oficjalnie nie zdecydowano, która z październikowych lub listopadowych dat będzie symbolicznie upamiętniać długi proces odzyskiwania niepodległości, to jej dziesiątą rocznicę celebrowano dostojniej niż w latach wcześniejszych. Sprzyjały temu ustabilizowanie instytucji państwa oraz dobra sytuacja gospodarcza. Niebagatelne znaczenie miało również skupienie władzy w rękach Józefa Piłsudskiego oraz jego zwolenników. Pozwalało to na przyjęcie narracji o wyjątkowej roli Marszałka, czynu legionowego oraz dokonaniach całego obozu piłsudczykowskiego. Kontrola nad instytucjami, dużą częścią prasy i przestrzenią symboliczną sprzyjała tworzeniu sposobów ich upamiętniania. Rządy piłsudczyków wydają się w tej kwestii niezwykle skuteczne. Przykładem może być wyjątkowo spektakularny sposób sprowadzenia do Polski szczątków Juliusza Słowackiego na Wawel w czerwcu 1927 r.

Jednym z najważniejszych elementów obchodów w 1928 r. było ustanowienie odznaczeń przyznawanych osobom zasłużonym dla niepodległości. Jednym z nich był Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, ustanowiony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 27 września 1928 r. Było to odznaczenie wybite w brązie, na którym z jednej strony widniało popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego, a z drugiej oracz (jak zapisano w rozporządzeniu: „alegoria pracy”), pod nim zaś daty „1918–1928”. Medal był zawieszony na wstążce koloru chabrowego, tradycyjnym dla wielu polskich odznaczeń wojskowych i cywilnych. Miał być noszony na lewej piersi i w hierarchii odznaczeń państwowych ustępować Medalowi Pamiątkowemu za Wojnę 1918–1921.

Medal przyznawano cywilom i wojskowym, którzy w okresie od 11 listopada 1918 do 11 listopada 1928 r. pełniąc nienagannie służbę państwową, wojskową lub cywilną, odbyli czynną służbę wojskową lub pełnili służbę w urzędach i instytucjach państwowych, samorządowych co najmniej przez pięć lat, licząc te służby łącznie. Prawo przyznawania medalu przysługiwało prezesowi Rady Ministrów i ministrom, którzy wręczali go urzędnikom swoich resortów, policjantom i wojskowym. Według rozporządzenia ministra spraw wojskowych z 3 listopada 1928 r. listy odznaczonych były przygotowywane przez dowódców okręgów wojskowych, dywizji i korpusów. W sumie medal mógł być przyznany setkom tysięcy obywateli II RP. Co ciekawe, według zapisów ustawy „osoby, którym prawo do medalu zostało przyznane, nabywają go na koszt własny”. Nie wiemy, jak wielu obywateli RP zdecydowało się ponieść ten koszt. Wytwórcą odznaczeń była Mennica Państwowa, a ich projektantem artysta malarz, profesor warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych Mieczysław Kotarbiński. Był on również twórcą odznak Orderów Orła Białego i Polonia Restituta, Krzyża Niepodległości oraz buławy marszałkowskiej Józefa Piłsudskiego.

Wspomniany Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 ustanowiono rozporządzeniem ministra spraw wojskowych 21 września 1928 r. Na jego rewersie widniał orzeł według nowego wzoru z roku 1927, mający na szyi krzyż orderu wojskowego Virtuti Militari. Po bokach medal zdobiły daty „1918” i „1921”. Na awersie, w wieńcu dębowym przewiązanym u dołu wstęgą, umieszczono napis: „Polska swemu obrońcy”. Medal noszony był na lewej piersi, na wstążce złożonej z trzech pasków; środkowego o barwach wstążki orderu wojskowego Virtuti Militari i bocznych, węższych o barwach Krzyża Walecznych. Jak czytamy w rozporządzeniu, odznaczenie ustanowiono „w celu przekazania pamięci potomnych wysiłku Narodu o utrwaleniu niepodległości i zabezpieczeniu granic Ojczyzny w wojnie 1918–1921”. Przyznawano go wszystkim, również pośmiertnie, którzy przez co najmniej trzy miesiące pełnili służbę liniową. Żołnierze Armii Ochotniczej otrzymywali medal za dwa miesiące walki na froncie. Mogli go otrzymać także cywile m.in. za pełnienie służby sanitarnej oraz duchowni za niesienie „pomocy duchowej”. 

Kilka tygodni później zdecydowano też, że medalem będą odznaczani obywatele Francji, którzy zasłużyli się podczas wojny z bolszewikami. W nawiązaniu do tradycji tego odznaczenia 10 sierpnia 1990 r. ustanowiono Krzyż za udział w Wojnie 1918–1921, którym honorowano ostatnich żyjących uczestników wojny z bolszewikami i wojny polsko-ukraińskiej.

W 1930 r. ustanowiono kolejne odznaczenia upamiętniające odzyskanie niepodległości. Na mocy rozporządzenia prezydenta RP ustanowiono Krzyż Niepodległości i Medal Niepodległości. Nowe odznaczenie stworzono w celu uhonorowania „osób, które zasłużyły się czynnie dla niepodległości Polski w okresie przed wojną światową lub podczas jej trwania oraz w okresie walk orężnych polskich w latach 1918–1921, z wyjątkiem wojny polsko-rosyjskiej na obszarze Polski”. Odznaczenie przyznawano m.in. uczestnikom Powstania Styczniowego. Szczególnie zasłużeni w walce o niepodległość otrzymywali Krzyż Niepodległości z Mieczami. Byli wśród nich obrońcy Lwowa polegli od 1 do 21 listopada 1918 r.

O przyznaniu tych odznaczeń decydował prezydent na podstawie decyzji Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. Zasiadało w nim pierwszych dziesięć osób wyróżnionych Krzyżem Niepodległości. W jego skład wchodzili: Józef Piłsudski, Aleksandra Piłsudska, Walery Sławek, Wacław Jędrzejewicz (sekretarz generalny), Aleksander Prystor, Kazimierz Sosnkowski, Edward Rydz-Śmigły, Julian Stachiewicz, Adam Koc i Jan Kołłątaj-Srzednicki. Wnioski do tego elitarnego gremium kierowały różnego typu organizacje środowiskowe, m.in. skupiające weteranów Powstania Styczniowego, bojowników PPS, uczestników Powstania Wielkopolskiego i Powstań Śląskich oraz żołnierzy wszystkich formacji walczących na frontach I wojny światowej.

Krzyż Niepodległości z Mieczami otrzymało 1816 osób, w tym 323 pośmiertnie. Krzyż Niepodległości: 35 271 osób, w tym 7917 pośmiertnie. Trzeci w hierarchii – Medal Niepodległości – został przyznany 51 665 osobom, w tym 3019 pośmiertnie.

Odznaczenia te zaprzestano przyznawać w roku 1939. 12 sierpnia 1954 r. na mocy dekretu prezydenta Augusta Zaleskiego przywrócono je pod nieco zmienioną nazwą: Krzyża i Medalu Niepodległości Polski Podziemnej. Jego dotychczasową formę uzupełniono o znak Polski Walczącej. Otrzymali je m.in. miasto Warszawa, gen. Stefan Grot-Rowecki, o. Maksymilian Kolbe, Franciszek Kwieciński, Jan Piekałkiewicz, Kazimierz Pużak, Maciej Rataj, Cyryl Ratajski i Stefan Starzyński.

Do tradycji odznaczeń przyznawanych w rocznicę odzyskania niepodległości nawiązuje ustanowiony w sierpniu 2018 r. Medal Stulecia Odzyskanej Niepodległości. Będą nim honorowani wszyscy, którzy przyczynili się do odzyskania lub umacniania suwerenności Polski i wykazali się nienaganną służbą publiczno-cywilną lub wojskową, walczyli o niepodległość Polski, działali na rzecz przemian demokratycznych, zasłużyli się aktywną działalnością zawodową i społeczną, a także na polu nauki, literatury i sztuki.

Paradoksalnie, z punktu widzenia piłsudczyków, najważniejszym wydarzeniem listopada 1918 r. było przybycie Józefa Piłsudskiego do Warszawy, po jego uwolnieniu z magdeburskiej twierdzy. 10 listopada na stokach Cytadeli odsłonięto tablicę upamiętniającą poległych w walce o niepodległość. W uroczystościach wzięli udział weterani oraz prezydent Ignacy Mościcki. Tego dnia świętowano również na Starym Mieście. W przeddzień największych obchodów oficjalnie zakończono pierwszy etap renowacji zaniedbanych kamienic Starówki. W nocy z 10 na 11 listopada wiele ważnych gmachów, pomników i mostów stolicy było iluminowanych. Była to szczególna atrakcja w mieście, które w dużej części oświetlały tylko latarnie gazowe. Istotnym elementem obchodów dziesiątej rocznicy odzyskania niepodległości była również zmiana nazwy placu Saskiego na plac Józefa Piłsudskiego. Tę wzbudzającą wiele burzliwych dyskusji decyzję podjęła Rada Warszawy 9 listopada 1928 r.

Wiele środowisk politycznych skupiało swoją aktywność wokół innych dat. Polska Partia Socjalistyczna akcentowała 7 listopada 1918 r., gdy w Lublinie powołano Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Mimo licznych podziałów politycznych momentem kulminacyjnym obchodów dziesiątej rocznicy przywrócenia państwowości była wielka defilada wojskowa, zorganizowana 11 listopada 1918 r. na Polu Mokotowskim. W ciągu ponad dwóch godzin przed trybuną honorową przemaszerowali żołnierze wszystkich rodzajów wojsk, weterani Powstania Styczniowego, oddziały strzeleckie, harcerze, policjanci, strażacy i harcerze. Pochód przeszedł później na plac Piłsudskiego. Tam złożono kwiaty na Grobie Nieznanego Żołnierza. Wieczorem w Teatrze Wielkim wystawiono operę Wojciecha Bogusławskiego „Krakowiacy i górale”. Po zakończeniu spektaklu prezydent Mościcki na Zamku Królewskim wydał raut dla 4 tys. gości.

Znaczenie daty 11 listopada było akcentowane już wcześniej. 8 listopada 1926 r. prezes Rady Ministrów Józef Piłsudski wydał okólnik, który ustanawiał 11 listopada dniem wolnym od pracy. „W dniu 11 listopada państwo polskie obchodzić będzie 8 rocznicę zrzucenia jarzma niewoli i uzyskania pełnej, faktycznej niezawisłości. Data powyższa winna pozostać w stałej pamięci społeczeństwa i utrwalić się w umysłach młodego pokolenia, które w zaraniu swego życia powinno odczuwać doniosłość i uroczystość tego pamiętnego dnia” – zapisano w dokumencie. 

Jednak dopiero obchody rocznicy odzyskania niepodległości w 1928 r. nadały ogólny kształt uroczystościom organizowanym w kolejnych latach i sprawiły, że dzień ten stawał się stopniowo najważniejszym świętem państwowym II RP. 

W 1937 r. Sejm RP oficjalnie ustanowił państwowe obchody Święta Niepodległości. Ustawa z 23 kwietnia tego roku głosiła, że „11 listopada, jako rocznica odzyskania przez Naród Polski niepodległego bytu państwowego i jako dzień po wsze czasy związany z wielkim imieniem Józefa Piłsudskiego, zwycięskiego Wodza Narodu w walkach o wolność Ojczyzny – jest uroczystym Świętem Niepodległości”.

Michał Szukała (PAP)

szuk / skp /