115 lat temu PPS wydała odezwę do strajku przeciw władzom rosyjskim

21 lutego 1904 r. Japonia zaatakowała flotę Imperium Rosyjskiego w Port Artur nad Pacyfikiem. Wbrew przewidywaniom światowej opinii publicznej oraz nastrojom Petersburga wojna od początku potoczyła się fatalnie dla Rosji. Klęski floty i wojsk lądowych ujawniły fatalny stan instytucji państwa. Podobnie jak klęska w wojnie krymskiej pół wieku wcześniej, również bezprecedensowa porażka w wojnie z Japonią skłoniła środowiska radykalnie opozycyjne do żądania reform skostniałego systemu politycznego caratu.

Także Polacy postanowili wykorzystać kłopoty imperium do wywalczenia ustępstw na rzecz sprawy polskiej. Środowiska prawicowe wysuwały projekty powrotu do statusu Królestwa Polskiego z 1815 r. przy jednoczesnym nadaniu jego mieszkańcom szerokich swobód demokratycznych – m.in. powszechnego prawa do głosowania, stworzenia samorządów oraz odbudowy polskiego szkolnictwa. Rozwijające się od kilkunastu lat środowiska lewicowe postanowiły wykorzystać pogarszającą się sytuację gospodarczą do organizacji strajków i manifestacji. 

Już wiosną 1904 r. Polska Partia Socjalistyczna na wniosek Józefa Piłsudskiego i jego otoczenia przystąpiła do formowania na razie nieuzbrojonych grup bojowych ochraniających manifestacje. Podczas narad partyjnych Piłsudski wzywał do „przełamania martwoty”, w jakiej znajduje się społeczeństwo polskie pod rządami Petersburga. 28 października warszawskie struktury PPS zorganizowały pierwszą demonstrację antymobilizacyjną. Wzięło w niej udział zaledwie 300 osób. Pochód błyskawicznie rozpędzili kozacy. Kilkadziesiąt osób zostało rannych. Kierownictwo PPS podjęło decyzję, że kolejne manifestacje nie mogą być bezbronne. 13 listopada po mszy w kościele na placu Grzybowskim rozpoczął się kolejny pochód, który niemal natychmiast został zaatakowany przez uprzedzoną o nim policję i kozaków. Tym razem powitała ich salwa z rewolwerów bojowców. Aresztowanych zostało prawie pół tysiąca manifestantów. W kolejnych tygodniach kolejne pochody odbyły się w innych większych miastach Królestwa Polskiego.

W styczniu 1905 r. niezadowolenie społeczne wybuchło z ogromną siłą w samym sercu imperium. 22 stycznia pokojowa 150-tysięczna demonstracja rozpoczęła pochód pod petersburski Pałac Zimowy. Na czele niesiono portrety cara Mikołaja II i sztandary cerkiewne. Postulaty przygotowanej przez manifestantów petycji były stosunkowo umiarkowane. Domagano się wolności słowa, ośmiogodzinnego dnia pracy, zwołania konstytuanty i prawa do zakładania związków zawodowych. Wciąż wierzono w mitycznego „dobrego cara”, który zdecyduje o reformach i podejmie walkę z niesprawiedliwością, której przyczyn upatrywano w niekompetencji urzędników. Demonstrantów przywitały salwy. Skala masakry nie miała precedensu. Zginęło 1000 osób. Krwawa niedziela stała się przełomem w dziejach Rosji.

Wieści o masakrze wpłynęły również na nastroje w Królestwie Polskim. Spontanicznie wybuchały strajki i organizowano pochody. Jeden z głównych działaczy PPS, Józef Kwiatek, opisał atmosferę tamtych dni: „To, co widziałem i słyszałem, nie da się inaczej nazwać, jak rewolucją. Cały dzień odbywały się wszędzie masowe zgromadzenia polityczne, na których przemawiali socjaliści wszystkich odcieni. Dzień cały był wielką chwilą historyczną. […] Fala nas nosi. Broni nie mamy, a lud rwie się do boju”. Przywódcy PPS zdecydowali się na wydanie odezwy, która mogłaby postawić ich w roli przywódców ruchu rewolucyjnego. 28 stycznia warszawscy działacze PPS wydali odezwę, w której domagali się demokratyzacji, podnosili hasło niepodległości, a nawet zwołania sejmu. Tego samego dnia PPS i SDKPiL wezwały do strajku powszechnego. Również 28 stycznia ogłoszono powszechny strajk szkolny. Autorami manifestu byli studenci Politechniki Warszawskiej. Domagano się zniesienia nadzoru policyjnego nad szkołami, zlikwidowania ograniczeń wyznaniowych, narodowościowych i stanowych dla uczniów i nauczycieli oraz polonizacji szkolnictwa. Odezwa spotkała się z poparciem studentów rosyjskich. Pierwszą odpowiedzią władz było wprowadzenie w „Kraju Nadwiślańskim” stanu „wzmocnionej ochrony”, ale już w kwietniu władze rosyjskie wydały zgodę na przywrócenie obecności w szkołach państwowych języka polskiego (w czasie lekcji języka i religii). W tym samym miesiącu ukazem carskim wprowadzono pełną tolerancję religijną.

Strajk szkolny uruchomił w polskim społeczeństwie ogromne pokłady zdolności organizacyjnych. Niemal natychmiast powstały kursy oświatowe, a już pod koniec 1905 r. pierwsze szkoły prywatne. W ciągu zaledwie kilku lat utworzono ponad 250 szkół średnich, do których uczęszczało 50 tys. uczniów. Polska Macierz Szkolna organizowała też czytelnie, biblioteki i kursy dla analfabetów. 

Pomimo pewnych ustępstw władze rosyjskie kontynuowały politykę represji. 1 maja 1905 r. w Warszawie wojsko rosyjskie zmasakrowało demonstrację pierwszomajową. Zginęło 37 osób, a kilkadziesiąt zostało rannych. Równie dramatycznie przebiegły manifestacje w Lublinie i Łodzi, gdzie zginęło po kilkanaście osób. 13 lipca został skazany na śmierć Stefan Okrzeja, wykonawca nieudanego zamachu Organizacji Bojowej PPS na oberpolicmajstra Karla Nolkena. 10 listopada w Królestwie Polskim wprowadzono stan wojenny. Partie socjalistyczne wciąż działały w podziemiu mimo zalegalizowania w marcu 1906 r. związków zawodowych i stowarzyszeń społecznych. 

Wreszcie, 3 maja 1906 r., odbyły się pierwsze wybory do Dumy – pierwszego parlamentu w dziejach Rosji. 

Bez wątpienia rewolucja 1905 r. doprowadziła do zwiększenia swobód obywatelskich Polaków zamieszkujących Cesarstwo Rosyjskie. Po raz pierwszy pojawiła się możliwość reprezentowania polskich interesów w Petersburgu. Szansę tę najlepiej wykorzystała Narodowa Demokracja Romana Dmowskiego. Nie udało się jednak wywalczyć odbudowy autonomicznego Królestwa Polskiego. Po lewej stronie rewolucja przyczyniła się do wykrystalizowania dwóch nurtów – niepodległościowego (PPS – Frakcja Rewolucyjna) i antyniepodległościowego (SDKPiL). Dla wielu działaczy PPS lata 1905–1907 były wstępem do podjęcia nowej formy działalności na rzecz niepodległości Polski. W 1908 r. w Galicji powstał Związek Walki Czynnej, którego celem było budowanie kadr dla przyszłej armii walczącej o niepodległość Polski.

Michał Szukała (PAP)

szuk / skp /