90 lat temu powołano rząd Aleksandra Prystora

Wybory brzeskie w 1930 r. przyniosły wzmocnienie pozycji politycznej sanacji. Partie opozycyjne zostały zepchnięte do głębokiej defensywy. Umocnienie się obozu skupionego wokół Piłsudskiego nie oznaczało, że nie stały przed nim wielkie wyzwania. Wśród nich na pierwszy plan wysuwało się uchwalenie nowej konstytucji, która mogła być swoistym potwierdzeniem trwałości systemu budowanego od maja 1926 r. Wielki niepokój wywoływała sytuacja w Małopolsce Wschodniej, gdzie mniejszość ukraińska podjęła w 1930 r. akcję wymierzoną w instytucje państwowe. Na nastroje społeczne wpływał też pogłębiający się kryzys gospodarczy.

Powrót Marszałka i nowy rząd

W ciągu pierwszych miesięcy istnienia nowego parlamentu opozycja podnosiła argument jego nielegalności. Podkreślano, że został wybrany pod wpływem przymusu administracji rządowej. Domagano się również powołania specjalnej komisji mającej wyjaśnić represje wobec polityków opozycji. Ataki opozycji odpierał premier Walery Sławek. Trwanie jego gabinetu było spowodowane m.in. pobytem Piłsudskiego na długim urlopie na portugalskiej Maderze. Marszałek powrócił do kraju 29 marca 1931 r. Pod koniec kwietnia na naradzie z najbliższymi współpracownikami zapowiedział, że jego aktywność w sprawach państwowych będzie się odtąd ograniczała do kwestii związanych z wojskiem. Wykluczało to objęcie przez niego funkcji premiera, a dla „wtajemniczonych” było oznaką szybko pogarszającego się stanu zdrowia Marszałka. Wreszcie, w maju 1931 r., Piłsudski podjął decyzję o stworzeniu nowego rządu. Jego otoczenie było zaskoczone, ponieważ spodziewało się, że Sławek pozostanie premierem jeszcze przez kilka miesięcy.

27 maja na czele rządu stanął Aleksander Prystor, długoletni towarzysz polityczny Piłsudskiego. Pod koniec XIX w. zaangażował się w działalność Polskiej Partii Socjalistycznej. W okresie konfliktów wśród działaczy PPS stanął po stronie późniejszego Naczelnika Państwa. Organizował struktury Organizacji Bojowej i szkolenia bojowców. Był jednym z najważniejszych uczestników słynnej akcji pod Bezdanami w 1908 r. Następnie Piłsudski powierzył mu zadanie tworzenia Związku Walki Czynnej. W marcu 1912 r., wraz z żoną, Prystor został aresztowany przez warszawską ochranę. Spędził dwa lata w Cytadeli Warszawskiej. W lutym 1914 r. skazano go na siedmioletnią katorgę. Został uwolniony dopiero po upadku caratu. Działał w Centralnym Komitecie Wykonawczym PPS w Rosji i Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego przy Rządzie Tymczasowym. Budował Polską Organizację Wojskową. Był w niewielkiej grupie witającej Komendanta na Dworcu Wiedeńskim w Warszawie 10 listopada 1918 r. Walczył w wojnie z bolszewikami. Po zamachu majowym był znów jednym z najbliższych współpracowników Piłsudskiego. Po awansie do stopnia podpułkownika został szefem gabinetu Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. W kwietniu 1929 r. objął funkcję ministra pracy i polityki społecznej w rządzie Kazimierza Świtalskiego. Później sprawował ją w gabinecie Sławka.

Osiągnięcia Prystora

Większość składu nowej rady ministrów stanowili politycy zasiadający w rządzie Walerego Sławka. Zabrakło w nim jednak miejsca dla jednego z najwybitniejszych przedstawicieli obozu sanacji, dotychczasowego ministra skarbu Ignacego Matuszewskiego, który sprzeciwiał się etatystycznym metodom zwalczania kryzysu. Jego miejsce zajął, niemal pozbawiony doświadczenia politycznego, młodszy brat Józefa Piłsudskiego – Jan. Z perspektywy kolejnych lat największą zmianą było powołanie w listopadzie 1932 r. nowego ministra spraw zagranicznych płk. Józefa Becka. Przez kolejne dwa i pół roku był on bezdyskusyjnym wykonawcą wizji polityki zagranicznej Piłsudskiego, a po jego śmierci jej samodzielnym architektem.

Najważniejszym wydarzeniem w polityce międzynarodowej w okresie premierostwa Prystora było podpisanie negocjowanego od wielu lat polsko-sowieckiego układu o nieagresji. Porozumienie zawarto 25 lipca 1932 r. i okazało się ono szczytowym momentem odprężenia w stosunkach z Moskwą. Kilka miesięcy później rząd Prystora, już z ministrem spraw zagranicznych Beckiem, stanął w obliczu dojścia do władzy w Niemczech przywódcy NSDAP Adolfa Hitlera. Kolejne dwa lata elita rządząca poświęciła na próbę uregulowania stosunków polsko-niemieckich.

Wzrost zagrożenia zewnętrznego przywódcy obozu sanacyjnego wykorzystywali do umocnienia władz wykonawczych. Bezpośrednim przejawem tych tendencji był rozpoczęty w październiku 1931 r. proces brzeski oraz wprowadzenie przepisów ograniczających wolność zgromadzeń. W 1932 r. ukształtowało się ścisłe kierownictwo stronnictwa piłsudczykowskiego z Marszałkiem na czele oraz Walerym Sławkiem, Bogusławem Miedzińskim i premierem Prystorem. Nie udało im się wypracować recepty na zwalczenie kryzysu. Rząd przygotował przepisy ograniczające przywileje socjalne i wydłużył tydzień pracy do 48 godzin. Działania te zaowocowały protestami robotników. Niepokoje objęły także wieś, której mieszkańcy protestowali przeciw spadkowi cen żywności. Radzie ministrów udało się też skutecznie wprowadzić przygotowaną przez ministra Janusza Jędrzejewicza reformę systemu edukacji.

Konflikt Prystora i Piłsudskiego

Okoliczności ustąpienia Prystora mogą być traktowane jako ilustracja stosunków między liderem obozu sanacyjnego a wykonawcami jego woli. Od początku 1933 r. narastał konflikt na linii Piłsudski–Prystor. Marszałek skrytykował rząd za wzrost wydatków na armię, który jego zdaniem był bardzo źle widziany na arenie międzynarodowej. Osią sporu była również nominacja na następcę zmarłego ministra poczt i telegrafów Ignacego Boernera. Piłsudski podjął decyzję o nominacji bez konsultacji z premierem i zakomunikował mu ją przez wysłannika. W przypadku odmowy uwzględnienia jego decyzji zagroził dymisją z funkcji ministra spraw wojskowych. Oskarżył także szefa rządu o tworzenie własnego stronnictwa złożonego „z małych piesków”, które „w każdej chwili mogą Prystora skompromitować pod względem moralnym”. Los gabinetu był przesądzony, ale skonfliktowani politycy staranne unikali okazywania sobie niechęci. Honorowym rozwiązaniem było odejście premiera, zgodnie z przepisami konstytucji, w momencie wyboru prezydenta Ignacego Mościckiego na kolejną kadencję. 10 maja 1933 r. Prystor podał rząd do dymisji.

Dymisja nie oznaczała dla Prystora końca działalności politycznej. W 1934 r. w Kownie potajemnie negocjował z władzami Litwy. Po śmierci Piłsudskiego znalazł się w opozycji do prezydenta Mościckiego. Wspierał Walerego Sławka. W wyborach parlamentarnych w 1935 r. został wybrany na senatora, a następnie był marszałkiem Senatu. Po kolejnych wyborach w 1938 r. przegrał w głosowaniu decydującym o wyborze marszałka. Coraz ostrzej krytykował Mościckiego i Obóz Zjednoczenia Narodowego.

Śmierć Prystora

18 września 1939 r. przekroczył granicę w Litwą. Wraz z żoną pomagał polskim uchodźcom. Po aneksji tego kraju przez ZSRS został aresztowany przez NKWD. Po długim śledztwie skazano go na karę śmierci, którą w lipcu 1941 r. zamieniono na 10 lat więzienia. Prystor zmarł z wycieńczenia oraz dyzenterii w ostatnich dniach lipca lub pierwszych dniach sierpnia 1941 r., a więc tuż przed „amnestią” ustaloną zapisami układu Sikorski-Majski. Część historyków uważa, że dożył października 1941 r. Jego symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.

Michał Szukała (PAP)

szuk / skp /