Ankieta na 100-lecie: prof. Andrzej Szczerski

PAP: Dzięki jakiej tradycji intelektualno-kulturowej udało się nam przetrwać 123 lata niewoli i ostatecznie w roku 1918 odzyskać niepodległość?

Prof. Andrzej Szczerski: Polska przetrwała czasy zaborów dzięki niezwykle silnemu poczuciu narodowej tożsamości i przekonaniu o jej wyjątkowym na tle Europy charakterze. Tożsamość ta miała przede wszystkim kulturowe korzenie, dlatego nawet brak własnego państwa nie okazał się dla niej zagrożeniem. Tradycje, do których odnosili się Polacy, można definiować odwołując się w pierwszym rzędzie do związków cywilizacyjnych z zachodnim chrześcijaństwem i związanych z nim systemem wartości. 

Kluczowe znaczenie miało tu powiązanie osobistej wolności oraz godności każdego człowieka z wpisaniem go zarówno w narodową wspólnotę, jak i odpowiedzialność wobec Boga. Stąd też tak wiele dla wspólnoty można było poświęcić, a w niepodległej już Polsce tak intensywnie włączyć się w jej odbudowę i modernizację. Istotną wartością była także samorządność i docenienie znaczenia regionalnej, a często bardzo lokalnej współpracy, w tym tradycji sejmikowania, dzięki czemu obywatele zyskiwali dodatkowe potwierdzenie własnej podmiotowości w państwie. 

Polacy podkreślali także, że stworzyli odrębną i różniącą się od innych narodów europejskich formację kulturową, opartą o cywilizację zachodu, ale otwartą także na inne inspiracje, zwłaszcza w konsekwencji kontaktów z Imperium Osmańskim. Kultura ta, wypracowana przez elity szlacheckie i magnackie, wyrażająca się zarówno w architekturze, wnętrzach, strojach, a także języku i obyczaju, definiowała polskość tak atrakcyjną, że gotowych z nią było utożsamić się wielu przybyszy z zagranicy, a przede wszystkim przedstawicieli innych narodów zamieszkujących Rzeczpospolitą. 

W XIX wieku historyczne wzorce kulturowe zostały zaakceptowane i zinterpretowane przez nowe grupy społeczne zyskujące świadomość narodową, a proces ten kontynuowany był jeszcze w XX wieku. Polskie tradycje intelektualne i kulturowe okazały się na tyle silne, że nie tylko nie zostały wyparte przez zaborców, ale to w ich imię dokonało się narodowe odrodzenie i one stanowiły ideowe podstawy walki o niepodległość.

PAP: W jaki sposób doświadczenia walki o niepodległość przydały się Polakom podczas późniejszych zrywów wolnościowych do roku 1989?

Prof. Andrzej Szczerski: Doświadczenia walki o niepodległość w okresie zaborów miały zasadniczy wpływ na historię Polski w XX wieku, w dwóch wymiarach symbolicznym i praktycznym. XIX-wieczne powstania i działalność niepodległościowa stanowiły wyrazisty dowód na to, że Polacy nigdy nie pogodzą się z brakiem wolności, a próby rozwiązań kompromisowych nie zostaną zaakceptowane. Ten symboliczny wymiar dawnej irredenty okazał się szczególnie ważny w czasach komunizmu, które przedstawiano jako zwycięstwo historycznego kompromisu i rozsądku nad wybujałymi ambicjami, gdzie w zamian za akceptację ograniczonej suwerenności Polska miała rozwijać się pod względem cywilizacyjnym jak nigdy dotąd, a protektorat obcego mocarstwa zapewniał pokój i stabilizację. 

W tym kontekście szczególne znaczenie miało Powstanie Warszawskie, a także stopniowo coraz bardziej eksponowane powstanie w getcie warszawskim, jako wydarzenia z najnowszej historii potwierdzające, że nad Wisłą nigdy nie będzie zgody na obce panowanie. Warto pamiętać także o konkretnych osiągnięciach, jakie przyniosły walki o wolność przed 1918 rokiem i później. W XIX-wieku tradycja powstańcza była punktem odniesienia dla działań na rzecz rozwoju żywiołu polskiego, niezależnego od presji kulturowej i politycznej wywieranej przez wszystkie państwa zaborcze. W okresie przed I wojną światową zarówno tradycja powstańcza jak i rozwój pracy organicznej pozwoliły na niezwykłą mobilizację Polaków, dzięki czemu można było bardzo szybko stworzyć armię oraz w dużym stopniu samodzielnie wywalczyć obszerne granice odrodzonego państwa. 

Po drugie wysiłek zbrojny w czasie II wojny światowej nie pozostał bez wpływu na nowy kształt państwa polskiego, które co prawda straciło dawne województwa wschodnie, ale uzyskało nowe terytoria na zachodzie utrzymując swój status znaczącego pod względem skali państwa europejskiego. Warto także podkreślić, że walka o niepodległość pozwoliła na rozwój sprawności organizacyjnej w tworzeniu struktur administracyjnych, niezależnych od zaborczych i okupacyjnych państw, w tym tak spektakularnych osiągnięć jak państwo podziemne w czasie II wojny światowej. Umiejętność samoorganizacji Polaków, której innym przykładem może być rozkwitająca w II RP spółdzielczość, pozwoliła w czasach PRL na zbudowanie sprawnie funkcjonującego społeczeństwa w ramach tzw. drugiego obiegu, będącego oparciem dla ruchów niepodległościowych. Doświadczenie to do dzisiaj wpływa na dynamikę procesów społecznych, dokonujących się często poza instytucjami życia publicznego i niedostrzeganych przez media, które w znaczący sposób wpływają na polityczne i cywilizacyjne wybory Polaków. 

PAP: Czy można mówić o tzw. cechach narodowych wyróżniających Polaków na tle europejskim – biorąc pod uwagę przede wszystkim stulecia XIX i XX?

Prof. Andrzej Szczerski: Jeżeli mówimy dziś o polskiej tożsamości narodowej, oznacza to, że takie cechy wyróżniające Polaków na tle europejskim nie tylko istnieją, ale są wyraziste i dostrzegalne zarówno przez nas jak i postronnych obserwatorów. Wbrew przekonywaniu o polskiej wtórności wobec centrów cywilizacyjnych zachodu, czy też banalizowaniu polskiej wyjątkowości sprowadzanej do mało istotnych i stereotypowych cech, warto podkreślić, że Polacy potrafili stworzyć oryginalną formację kulturową, definiującą zarówno tak fundamentalne kwestie jak model państwowości czy ustrój prawny, ale i własną tradycję artystyczną czy kulturę materialną. 

Z perspektywy obchodzonej setnej rocznicy odzyskania niepodległości warto zwrócić uwagę na jeden z wyjątkowych aspektów polskiego dziedzictwa, które wyraża hasło autorstwa Joachima Lelewela z czasów Powstania Listopadowego – za naszą i waszą wolność. Podobne powiązanie walki o własne wyzwolenie z zaangażowaniem na rzecz innych trudno znaleźć w historii innych narodów europejskich. Polacy budując swoje państwo, a następnie poszerzając jego granice, doprowadzili do ukształtowania się porządku politycznego i cywilizacyjnego na znacznym terytorium Europy, biorąc odpowiedzialność za jego losy. Rzeczpospolita Obojga Narodów, której największa ekspansja dokonała się w drodze pokojowej unii a nie militarnych podbojów, obejmowała nie tylko ziemie etnicznie polskie i rządzona była nie tylko przez Polaków. Stanowiła nie tylko strukturę państwową, ale przede wszystkim wspólną dla wielu grup etnicznych i wyznaniowych przestrzeń cywilizacyjną, zasadniczo różną od tej tworzonej przez jej sąsiadów. Kultura polska i jej republikańskie wartości okazały się jednym z fundamentów, na których opierać się mógł funkcjonujący przez stulecia oryginalny wzorzec rozwoju i stabilizacji politycznej całej Europy Środkowo-Wschodniej. W konsekwencji walki o odzyskanie wolności w XIX i XX wieku koncentrowały się w oczywisty sposób na odrodzeniu narodu polskiego, ale także podkreślały europejski wymiar polskiej wolności. 

Symboliczne może tu być romantyczna wizja Polski jako Chrystusa Narodów, łączenie herbów Polski, Litwy i Rusi podczas Powstania Styczniowego czy posłanie „do ludzi pracy Europy Wschodniej”, skierowane przez I Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, mówiące o wspólnocie losów i potrzebie walki o wolność. To myślenie „o naszej i waszej wolności” przyniosło także bardzo konkretne projekty polityczne i wojskowe, zarówno w XIX jak i XX wieku, a współcześnie inspiruje powstanie Inicjatywy Trójmorza czy zacieśnienia współpracy regionalnej z Ukrainą i państwami wyszehradzkimi. 

Polska budowała swoją niepodległość z poczuciem odpowiedzialności za region Europy Środkowo-Wschodniej, postrzegając własne odrodzenie jako warunek niezależności i podmiotowości tej części Starego Kontynentu, a szerzej jako docenienie takiego modelu Europy, w której wartością są niezależne państwa narodowe, a nie rozgrywający się ich kosztem dawny czy współczesny „koncert mocarstw”. (PAP)

akr/ ls/