Dyrektor Muzeum Historii Polski: twórców niepodległości łączyło poświęcenie w działaniach dla Polski

XXVII Targi Książki Historycznej na Zamku Królewskim w Warszawie są jak co roku okazją do organizacji debat o polskiej historii. W tym roku pierwsza z  nich, pt. „Jak rozmawiać o II RP? Wokół serii 100-lecie niepodległości” została zorganizowana przez Muzeum Historii Polski. Jej tematem był wydawany przez MHP cykl „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”. Seria to zbiór kilkunastu niepublikowanych lub dawno nie wznawianych pamiętników i dzienników czołowych postaci polskiego życia publicznego. Każda publikacja pokazuje kulisy życia politycznego i intelektualnego II Rzeczypospolitej oraz czasów pierwszej i drugiej wojny światowej. Do tej pory w ramach serii ukazały się: „Piłsudski jakim Go znałem” Leona Wasilewskiego, „Dziennik 1918–1921” Władysława Konopczyńskiego, „Przewrót w Polsce” Jędrzeja Moraczewskiego, „Liga Narodowa (1893–1928)”, „Moje wspomnienia” Stanisława Wojciechowskiego oraz „Pamiętniki” Ignacego Daszyńskiego.

Jak zauważył Robert Kostro, wydane nakładem Muzeum Historii Polski wspomnienia i pamiętniki są różnymi spojrzeniami na okres poprzedzający odzyskanie niepodległości  i lata odbudowy państwa. „Ci ludzie byli na bardzo różnych biegunach politycznych. Łączyło ich dążenie do odbudowania Polski i poświęcenie w działaniach dla niej, ale wyobrażali ją sobie w bardzo różny sposób. Inaczej wyobrażali sobie również proces dojścia do niepodległości” – stwierdził . 

Kostro mówił, że mimo wielu różnic dzielących tych polityków w początkach niepodległości, do około roku 1922 „funkcjonował pomiędzy nimi pakt o nieagresji”. W jego opinii, wydane przez MHP wspomnienia i pamiętniki wprowadzają nas w klimat tamtego okresu oraz zrozumieć motywacje tamtych polityków. „Czytanie tego rodzaju źródeł uczy dystansu wobec współczesnej polityki. Po stu latach widać, że działania ludzi z różnych obozów prowadziły do tego samego. Być może dzisiejsze spory również prowadzą do wspólnego celu” – dodał.

Zdaniem historyka i dziennikarza Piotra Zaremby analiza pamiętników i dzienników pozwala na zrozumienie różnic pokoleniowych pomiędzy politykami tworzącymi II RP. „Dla ludzi budujących to państwo jego niepodległość była czymś o co zabiegali przez wiele lat. Młodsi, którzy dorastali w II RP traktowali niepodległość jako rzecz oczywistą. Dla starszych niepodległość państwa była wartością samoistną” – podkreślił. Jego zdaniem owe różnice sprawiały, że spory polityczne pomiędzy twórcami II Rzeczypospolitej były bardzo ostre, ale jeszcze bardziej „gorące” mogły być konflikty w ramach pokolenia, które nie walczyły o niepodległość.

Jak wskazał prowadzący debatę dr Mikołaj Mirowski z Muzeum Historii Polski, mimo ogromnej temperatury ówczesnych sporów politycznych, elity polityczne potrafiły powstrzymać się od rewanżu. Jako przykład wymienił uspokojenie nastrojów po śmierci Gabriela Narutowicza w 1922 r. oraz rezygnację z dalszej walki przez prezydenta Wojciechowskiego w trakcie zamachu majowego. „Zauważmy, że w obu tych momentach było bardzo wielu, którzy dążyli do odwetu na drugiej stronie” – podkreślił.

„Ludzi, którzy dążyli do niepodległości łączyły wspólne korzenie intelektualne. Endek i socjalista po trzydziestu latach mogli mówić, że ukształtowały ich podobne czynniki. Byli powiązani z tym samym etosem inteligenckim. Dziś nie mamy do czynienia ze wspólnotą lektur łączącą różne środowiska” – zaznaczył dr Łukasz Jasina z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. Jego zdaniem współczesnych polityków dzielą również odmienne doświadczenia rodzinne.

W dyskusji poruszono również temat błędnych wyobrażeń o II RP, które są bardzo silnie obecne w dzisiejszej pamięci historycznej. 

„Czytając te i inne teksty zdałem sobie sprawę, jak bardzo nasze spojrzenie na tamte podziały jest sformatowane przez późniejsze wydarzenia lat trzydziestych i opinii historyków” – zauważył Robert Kostro. Jako przykład podał wyobrażenia na temat poglądów polityków endecji, która nie była tak „prorosyjska” jak się powszechnie uważa. „Narodowa demokracja była główną siłą prozachodnią, popierającą bliskie kontakty z Francją. Często nie odróżnia się dawnej endecji, która była zakorzeniona wśród miejskich elit i miała liberalne poglądy gospodarcze, od późniejszej radykalnej endecji. To kontekst patrzenia przez radykalizm lat trzydziestych, który był w dużej mierze zerwaniem z dziedzictwem Dmowskiego” – podkreślił.

Na błędne wyobrażenia o scenie politycznej II RP zwrócił uwagę również Piotr Zaremba. „Cała opozycja okresu PRL odwoływała się do lewicowych tradycji międzywojennej Polski. To powodowało skrzywienie obrazu II RP i powstanie mitu radykalnej, społecznikowskiej i lewicowej inteligencji. Ten nurt również istniał, ale nie był on tak dominujący jak nam się wydawało. Ważnym nurtem było również poparcie dużej części inteligencji dla endecji” – podkreślił. Jego zdaniem innym błędem współczesnych polityków jest wprzęgnięcie ówczesnych sporów politycznych do obecnej przestrzeni politycznej, na przykład poprzez porównanie niektórych sił politycznych do endecji, która wywołuje złe skojarzenia wśród dzisiejszej inteligencji.

Robert Kostro zauważył, że nie ma możliwości budowania prostej kontynuacji sporów i podziałów politycznych z czasów II RP. „Dzisiejsze podziały biegną zupełnie inaczej, ponieważ mamy do czynienia z zupełnie innymi wyzwaniami politycznymi” – podkreślił dyrektor MHP. Z jego opinią polemizował dr Łukasz Jasina. „Nie ma prostego powrotu do tamtych sporów, ale istnieje konieczność powrotu do II Rzeczypospolitej, ponieważ nie mamy żadnego innego wzoru nowoczesnego państwa. Jeśli porównamy je z dzisiejszą Polską to zauważymy, że w wielu sferach tamta Polska osiągnęła więcej, niż współczesna w ciągu trzech dekad istnienia” – stwierdził dr Jasina. Jego zdaniem należy zauważyć, że ówczesne struktury państwa były budowane skuteczniej i sprawniej, niż po 1989 r.

W trakcie spotkania zaprezentowane zostały także dwie najnowsze publikacje Muzeum Historii Polski. „Oblicza Niepodległej” – zbiór dziewięciu tekstów przybliżających różne dziedziny życia w II Rzeczypospolitej. Znawcy epoki – Andrzej Chojnowski, Andrzej Chwalba, Jan Kęsik, Cecylia Leszczyńska, Adam Lityński, Włodzimierz Mędrzecki, Katarzyna Nowakowska-Sito, Paweł Skibiński i Janusz Żarnowski – przybliżają czytelnikom życie gospodarcze w dwudziestoleciu międzywojennym, ówczesne stosunki społeczne, w tym relacje z mniejszościami narodowymi, zagadnienia związane ze scalaniem trzech systemów prawnych, a także nurty w sztukach plastycznych.

Drugą nowością wydawniczą MHP jest książka „Piłsudski (nie)znany. Historia i popkultura”. Na pytania dotyczące postaci Marszałka starają się odpowiedzieć uczestnicy rozmów zawartych w tomie – cenieni historycy i publicyści. Do książki dołączone zostały płyty z serialem Andrzeja Trzos-Rastawieckiego „Marszałek Piłsudski”. Obie publikacje ukazują się w nowym cyklu wydawniczym Muzeum: „Wokół Niepodległej”.

Zdaniem uczestników debaty na Zamku Królewskim współczesna polska popkultura niedostatecznie prezentuje okres II RP. Piotr Zaremba zwrócił uwagę również na nadmierny prezentyzm w pokazywaniu ówczesnych Polaków, ich zachowań oraz obyczajów. Zdaniem dyrektora Kostry jedną z recept na przełamanie tego stanu jest możliwość adaptowania przedwojennych powieści. Zdaniem filmoznawcy dr Łukasza Jasiny wciąż najlepszymi filmami opowiadającymi o czasach II RP są te powstałe w okresie PRL. 

Temat obecności międzywojnia i Józefa Piłsudskiego w popkulturze będzie głównym tematem debaty w 151. rocznicę urodzin Naczelnika Państwa 5 grudnia o 18:00 w Muzeum Historii Polski (Warszawa, ul. Mokotowska 33/35).

Podczas XXVII Targów Książki Historycznej w Arkadach Kubickiego na Zamku Królewskim w Warszawie Muzeum Historii Polski prezentuje swoją ofertę wydawniczą na stoisku nr 99.

Michał Szukała (PAP)