Prof. W. J. Wysocki: emigracja była czwartą dzielnicą odradzającej się Polski

Dwudniowa konferencja naukowa poświęcona działaniom polskiej emigracji na rzecz niepodległości Polski została zorganizowana przez Zarząd Światowej Rady Badań nad Polonią i Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Partnerem konferencji jest Senat RP. „Światowa Rada Badań nad Polonią jest stowarzyszeniem naukowym skupiającym przedstawicieli środowisk polonijnych z całego świata oraz naukowców zajmujących się tematyką polonijną” – stwierdzają organizatorzy. 

Zdaniem organizatorów członków Rady w roku stulecia odzyskania przez Polskę niepodległości niezmiernie ważne jest przypomnienie wpływu i dorobku Polonii i Polaków za granicą, jeśli chodzi o przywrócenie na mapy polityczne Europy państwa polskiego po 123 latach niewoli. Podczas konferencji podkreślano również rolę współczesnej Polonii. Orderem Krzyża Polonii przyznawanym przez Światową Radę Badań nad Polonią został pośmiertnie odznaczony ostatni premier RP na uchodźstwie prof. Edward Szczepanik. Za wkład w rozwój polskiej nauki na obczyźnie tymi samymi orderami zostali uhonorowani prof. Wiesław Binienda, dr Maria Szonert-Binienda, Marian Kałuski i Walter Wiesław Gołębiewski.

Jak podkreślił prowadzący panel „Bohaterowie niepodległości” prof. Wiesław Jan Wysocki z UKSW, „niepodległość Polski ma wiele imion i bohaterów”. W tym kontekście przypomniał, że korzenie polskiej walki o niepodległość znajdują się na emigracji i przypominają o tym słowa polskiego hymnu, a wszyscy walczący o niepodległość w kolejnych dziesięcioleciach kontynuowali dzieło Legionów Polskich we Włoszech. Zdaniem prof. Jana Żaryna jednym z najważniejszych środowisk niepodległościowych XIX wieku była powstała w Szwajcarii tajna Liga Narodowa. Jego zdaniem działacze tworzący tę organizację (do 1893 r. Liga Polska) odegrali kluczową rolę w przełamywaniu marazmu panującego na ziemiach polskich po klęsce Powstania Styczniowego. Prof. Jan Żaryn zauważył, że jedną z najważniejszych cech działalności tej organizacji było obejmowanie ziem wszystkich trzech zaborów oraz środowisk emigracyjnych. „Zasługą Ligi jest zbudowanie jednego z najważniejszych środowisk politycznych – narodowej demokracji” – podkreślił badacz.

Prof. Jan Żaryn zaznaczył, że korzenie Ligi tkwią w środowisku emigrantów polskich – weteranów Powstania Styczniowego. Jednym z nich był Zygmunt Miłkowski, który „w 1886 r. rozpoczął dyskusję nad powołaniem organizacji emigracyjnej oraz kontynuowaniem dzieła Wielkiej Emigracji”. Historyk podkreślił, że powoływana wtedy Liga Polska odwoływała się do tradycji Hôtelu Lambert i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Z dziedzictwa księcia Adama Jerzego Czartoryskiego czerpano metody wpływania na kontakty z krajem, m.in. poprzez wysyłanie do Polski emisariuszy. Zdaniem prof. Żaryna Liga, tak jak TDP, podkreślała, że „nie będzie wolnej Polski bez rozwiązania kwestii chłopskiej”. Tym samym Liga stawała się pierwszą organizacją niepodległościową o charakterze ponadstanowym i ponadzaborowym.

Zdaniem prof. Żaryna środowisko Ligi można nazwać „pokoleniem niepokornych”, które było „odzewem na hasło czynnej polityki”. W Polsce narzędziem Ligi był Związek Młodzieży Polskiej „Zet” w którym swoją działalność rozpoczął Roman Dmowski. Działacze polskiej emigracji stali się później wsparciem dla tworzonego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego oraz Błękitnej Armii. „Mimo to Liga Narodowa i Polska nie mogły powstać bez wsparcia kraju. Zasługą emigracji była stała gotowość do dawania energii, która budowała programy i struktury na ziemiach polskich. Bez tego zaplecza nie mogła powstać niepodległa Polska” – wyjaśniał prof. Jan Żaryn.

Jedną z najbardziej legendarnych postaci polskiej emigracji i ważnym bohaterem procesu odzyskiwania niepodległości był Ignacy Jan Paderewski. „Odegrał on wielką rolę w historii Polski. Bezsprzecznie przyczynił się do odzyskania niepodległości” – powiedziała dr Joanna Pyłat ze Światowej Rady Badań nad Polonią i Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. W tym kontekście dr Pyłat zauważyła, że paradoksem jest, iż Paderewski wielokrotnie dystansował się od odgrywania większej roli politycznej. W jej opinii na jego zainteresowanie polityką wpłynęła możliwość zabiegania o polskie interesy przez liczne znajomości, które zapewnił sobie, koncertując w wielu miastach Europy i USA. „Moglibyśmy porównać go z dzisiejszymi gwiazdami popkultury, które przyciągają tysiące wielbicieli” – podkreśliła.

Dr Pyłat przypomniała również jego działania przed wybuchem I wojny światowej, takie jak sfinansowanie Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. Dzięki takiej działalności Paderewski stał się postacią cenioną zarówno w Polsce, jak i na Zachodzie. Kontynuacją działalności społecznej Paderewskiego na emigracji było organizowanie pomocy humanitarnej na rzecz ofiar wojny w Polsce. Wysiłki Paderewskiego wspierała jego żona. „Podróże po USA, których celem było zbieranie środków na rzecz ofiar wojny, odbywał wraz ze swoją drugą żoną – Heleną. Miała ona ogromny wpływ na swojego męża” – podkreśliła dr Pyłat. Działalność charytatywna i koncertowa utorowały Paderewskim drogę do Białego Domu i do kluczowej dla losów sprawy polskiej i wysiłków Paderewskiego znajomości z prezydentem Thomasem W. Wilsonem. Zdaniem części historyków już w 1916 r. podczas spotkania Paderewskiego z Wilsonem, prezydent USA zapewnił, że jednym z kluczowych celów tej wojny musi być odbudowanie Polski. Jego plan polityczny zyskał wyraz w słynnym trzynastym punkcie orędzia ze stycznia 1918 r.

Mniej znany jest wkład innych artystów polskiej emigracji w podtrzymywanie pamięci o polskości. Ich działania przypomniał w odczytanym podczas konferencji wystąpieniu prof. Kazimierz Braun z Uniwersytetu w Buffalo. „Dzięki nim Polska nigdy nie utraciła swojej niepodległości kulturowej i duchowej oraz tożsamości narodowej. Emigranci wykorzystywali zaś każdą okazję, aby zapoczątkować proces zwrotny – poprzez kulturę wspierać wysiłki na rzecz odzyskania niepodległości. Działania polskiej emigracji w każdej swojej odmianie były działaniami niepodległościowymi” – podkreślił prof. Braun. Wymienił m.in. liczne patriotyczne wystąpienia najsłynniejszej polski aktorki teatralnej Heleny Modrzejewskiej. Poprzez liczne odpisy docierały do Polaków mieszkających pod zaborami. „W wywiadach prasowych i przemówieniach podkreślała, że jest Polką, sprawę polską stawiała na światowej scenie politycznej” – stwierdził prof. Braun. Zdaniem badacza tacy artyści jak Modrzejewska oraz pisarze, jak np. Henryk Sienkiewicz, traktowali podziw publiczności oraz czytelników jako hołd składany wobec całej polskiej kultury i narodu, który ją tworzył.

Michał Szukała (PAP)

szuk/ skp/