Aleksy Rżewski – bojownik i społecznik, pierwszy prezydent Łodzi w II RP

Został zamordowany przez Niemców w grudniu 1939 r. w ramach akcji eksterminacji łódzkiej inteligencji – Intelligenzaktion. Rżewski to postać wyjątkowa chociażby z tego powodu, że jest przykładem awansu społecznego od robotnika po prezydenta – opowiadał PAP Grzegorz Nawrot, historyk z łódzkiego IPN.

Aleksy Rżewski urodził się 6 lipca 1885 r. w Łodzi. Już jako nastolatek, po śmierci ojca, musiał rozpocząć pracę w zakładach włókienniczych w Łodzi. W związku z tym, że był młodocianym robotnikiem, nie udało mu zdobyć wówczas wykształcenia.

Na dalszych jego losach zaważyło wstąpienie w 1903 r. w szeregi Polskiej Partii Socjalistycznej. Od samego początku wykazywał się nerwem działacza politycznego, ale także społecznego. Pod partyjnym pseudonimem „Przebój” angażował się w szereg działań PPS-u; zyskał uznanie jako świetny mówca i redaktor konspiracyjnych gazet. Poznał wówczas Tomasza Arciszewskiego, który przybył do Łodzi i zakładał z nim pismo „Łodzianin”.

„To pokazuje, że już jako młody człowiek w początku XX wieku miał ambicje dziennikarskie i zapowiadał się bardzo dobrze jako polityk” - dodał historyk. Rżewski wziął udział w głośnych protestach w Łodzi – w 1904 r. przeciwko poborowi na wojnę rosyjsko-japońską, a rok później brał udział w strajkach, wiecach i walczył na barykadzie z carskim oddziałami w czasie Rewolucji 1905 r. w Łodzi.

W 1907 r. został aresztowany i nakazem administracyjnym zesłany w głąb Rosji za działalność związkową. Po ponad roku uciekł z zesłania i wrócił do Łodzi. Bez pracy i zagrożony aresztowaniem wyjechał na ponad dwa lata do Francji i Niemiec. Pracował w zakładach chemicznych i nadal starał się prowadzić działalność związkową. Po powrocie do Łodzi znalazł pracę w tramwajach podmiejskich - jako konduktor z uprawnieniami do prowadzenia pojazdów.

Według Nawrota, jego szersza aktywność polityczna zaczęła się już po wybuchu I wojny światowej. Jako działać PPS-u i zwolennik linii aktywistycznej popierającej Józefa Piłsudskiego i wojnę z Rosją, zaczął działać w tym kierunku. W początkach okupacji niemieckiej Rżewski organizował akcję werbunkową do Legionów Polskich. Redagował jawne i tajne pisma. Został też członkiem POW. „To przyczyniło się do tego, że w 1917 r. jako przedstawiciel PPS-u jako jedyny został wybrany do Rady Miejskiej Łodzi, która był wówczas pod okupacją niemiecką. Wsławił się tym, że ostro krytykował politykę Niemców wobec łodzian, szczególnie jeśli chodziło o aprowizację. Łódź przeżywała w czasie I wojny światowej trudne okresy głodu i braku opału” - opowiadał Nawrot.

W grudniu 1917 r. Rżewski został aresztowany, tym razem przez Niemców. Uciekł jednak konwojentom prowadzącym go do więzienia. Zbiegł na tereny okupowane przez Austro-Węgry – trafił do Lublina i tam związał się z PPS-em, biorąc udział m.in. w protestach przeciwko polityce austriackiej wobec Chełmszczyzny. Aresztowany trafił na kilka miesięcy do Zamku Lubelskiego, ale został zwolniony ze względu na zły stan zdrowia.

Wyjechał do Radomia i tam już w listopadzie 1918 roku brał udział w przejęciu władzy z rąk Austriaków. Później powrócił do Lublina, gdzie jako członek POW rozbrajał wojska okupanta i podporządkował się rządowi lubelskiemu Ignacego Daszyńskiego.

„To były ważne momenty w jego karierze politycznej. Po wojnie PPS będzie odgrywał istotną rolę w odbudowie zrębów polskiej państwowości. Z tego nurtu politycznego wywodził się pierwszy premier rządu II Rzeczypospolitej Jędrzej Moraczewski” - dodał historyk.

4 grudnia 1918 r. premier Moraczewski powierzył Aleksemu Rżewskiemu pełnienie funkcji komisarza rządowego w Łodzi, a 27 marca 1919 r. Rada Miejska powołała go na prezydenta Łodzi. Pierwszy prezydent miasta w wolnej Polsce miał wówczas 34 lata.

Jako prezydent Łodzi Rżewski zasłynął jako społecznik, ponieważ jego głównym celem była realizacja m.in. powszechnego nauczania. „Czyli tego, czego sam nie doświadczył. Zapewnienia przynajmniej tego nauczania dla dzieci i młodzieży na poziomie podstawowym. Angażował się m.in. w budowę szkół średnich, szpitali, w rozwój kultury na terenie miasta” - dodał.

Doprowadził m.in. do przejęcia przez miasto udziałów w spółce kolejowej, rozpoczął tworzenie miejskiej kanalizacji, założył placówki zdrowia, Kasę Chorych, Miejską Bibliotekę dla Dzieci i Młodzieży, pracownię psychologiczną oraz szkołę dla dorosłych zwaną „miejskim uniwersytetem”.

Prezydentem Łodzi był do połowy 1923 r., kiedy to władzę w RM po PPS przejęła Narodowa Demokracja. „Był chwalony za swoją politykę socjalną, ale jednak Łódź była w kryzysie po I wojnie światowej. Było to miasto wygłodzone, z którego okupanci wywieźli wiele dóbr. W związku z tym było tu biednie i częściowo Rżewski poniósł odpowiedzialność tego kryzysu ekonomicznego, który dotknął Łódź” - zaznaczył historyk z łódzkiego IPN.

Rżewski został naczelnikiem Urzędu Stanu Cywilnego, a rok później – po konflikcie z partyjnymi kolegami – wystąpił z PPS. Zaczął wówczas myśleć o dokształcaniu się – zdobył tytuł magistra prawa i ostatecznie został notariuszem.

Według Nawrota, władze rządowe doceniły jego działalność prospołeczną i w 1927 r. mianowały go starostą łódzkim. I tu także kontynuował swoją działalność tworzenia szkół, zakładania bibliotek, przyspieszenie odbudowy ze zniszczeń wojennych podłódzkich miejscowości. Otrzymał honorowe obywatelstwo m.in. Aleksandrowa i Tuszyna. „To pokazuje, że był człowiekiem znanym i lubianym” - dodał historyk.

Kiedy wybuchła II wojna światowa, Aleksy Rżewski pracował jako notariusz, i tak występował w dokumentach niemieckich. „Rżewski był znany, za nim szła legenda jego działalności przedwojennej, niepodległościowej, w związku z czym jego nazwisko znalazło się na listach proskrypcyjnych, które zostały przygotowane w Niemczech w latach 1938-39 do realizacji tzw. Intelligentzaktion, czyli akcji przeciwko łódzkiej inteligencji” - wyjaśnił Nawrot.

Zaangażował się w działalność konspiracyjną w organizacji Orzeł Biały, ale już 10 listopada 1939 r. został aresztowanych w ramach akcji Intelligentzaktion – jako jedna z przynajmniej 1500 ofiar prześladowań niemieckich. Został osadzony w więzieniu na Radogoszczu i od tego czasu jego dalsze losy zostały przykryte pomrokiem niewiedzy, Rżewski padł ofiarą eksterminacji inteligencji, ale miejsce jego rozstrzelania nie jest znane. ”Prawdopodobnie został zamordowany ok. 20 grudnia 1939 r. w Lasach Lućmierskich. Ale takich eksterminacji dokonywano też w innych miejscach, szczątki ofiar Intelligentzaktion odnaleziono m.in. na Brusie, w Lasach Tuszyńskich, w Łagiewnikach. W związku z tym tak naprawdę nie wiemy dzisiaj, gdzie znajdują się jego szczątki” - dodał Grzegorz Nawrot.

Symboliczny grób pierwszego prezydenta Łodzi w wolnej Polsce znajduje się na Cmentarzu Starym przy ul. Ogrodowej. „Natomiast poszukiwania trwają, podejmowane są różnego rodzaju badania archeologiczne m.in. na Brusie i w Lasach Lućmierskich. Pobrany zostały materiał genetyczny od jego córki, więc być może jest jeszcze szansa, że doczesne szczątki Aleksego Rżewskiego zostaną odnalezione” - zakończył historyk IPN. (PAP)

szu/ itm/